Η Δύση αντεπιτίθεται

Πάσχος Μανδραβέλης / ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Τον Ιούλιο του 1942 η αφρόκρεμα της ιαπωνικής διανόησης συγκεντρώθηκε στο Κιότο για ένα συνέδριο που είχε στόχο την καταδίκη των βλαβερών συνεπειών του δυτικού πολιτισμού και την ανάδειξη του μεγαλείου αυτού που ονομαζόταν «ανατολικό πνεύμα». Οσα ειπώθηκαν εκεί παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον διότι επαναλαμβάνονται κατά καιρούς, ακόμη και σήμερα. Κάποιοι υποστήριξαν ότι ο «εκδυτικισμός της Ιαπωνίας έμοιαζε με επιδημία που είχε προσβάλει την ιαπωνική ψυχή... Η βλαβερή εξειδίκευση της γνώσης είχε θρυμματίσει την ολότητα του ανατολικού πολιτισμού». Ολοι συμφώνησαν ότι η ιαπωνική παράδοση και κουλτούρα «διαθέτει πνευματικότητα και βάθος, ενώ η σύγχρονη ευρωπαϊκή πολιτισμική πραγματικότητα ήταν κίβδηλη... Η Δύση, ιδίως στις ΗΠΑ, είναι παγερά μηχανιστική. Μόνο η ολιστική και παραδοσιακή Ανατολή, ενωμένη από την θεία ιαπωνική αυτοκρατορική τάξη, θα μπορούσε να αποκαταστήσει την πνευματική υγεία μιας οργανικής κοινότητας». Κατά συνέπεια «ο πόλεμος ενάντια στη Δύση ήταν ένα πόλεμος ενάντια στον “φαρμακερό υλιστικό πολιτισμό” που εδραιώνεται στη χρηματοοικονομική καπιταλιστική ισχύ των εβραίων».

Θυμίζουν κάτι όλα αυτά; Η ίδια κριτική δεν γίνεται στις μαντράσες του Πακιστάν και στις εκκλησίες εδώ; Στο ίδιο μεταφυσικό δόγμα δεν στηρίζεται μια σειρά θεωριών για τους χαμένους κοινοτικούς παραδείσους του παρελθόντος; Δεν είναι για πολλούς, ο υλιστικός δυτικός πολιτισμός, αυτός που αλλοτριώνει τον άνθρωπο και τον κάνει δυστυχισμένο; Δεν είναι το ελληνοχριστιανικό πνεύμα, η ρώσικη ψυχή, το θεϊκό ήθος του Ισλάμ που θα μας σώσει από τα δεινά που έφερε ο δυτικός τρόπος ζωής;

Το περίεργο είναι ότι και αυτή η μεταφυσική κριτική του δυτικού πολιτισμού, δυτική είναι. Οπως δείχνουν, οι Ian Buruma και Avishai Margalit στο βιβλίο τους «Δυτικισμός. Η Δύση στα μάτια των άλλων» αυτή η κριτική ξεκινάει από το κίνημα του ρομαντισμού, αυτού που ο μεγάλος φιλόσοφος Isaiah Berlin το ενέτασσε στο κίνημα του αντιδιαφωτισμού. Σύμφωνα με τους δύο καθηγητές «το ρομαντικό σχήμα χρησιμοποιεί τις θρησκευτικές φάσεις: την αθωότητα, την πτώση και τη λύτρωση». Η αθωότητα υπάρχει πάντα στο παρελθόν, τώρα ζούμε την πτώση (με τον «πλήρη κατακερματισμό της ανθρώπινης ύπαρξης», τον «χυδαίο καταναλωτισμό», τον «υλισμό που πνίγει την πνευματικότητα») και η λύτρωση θα έρθει με την καταστροφή του δυτικού πολιτισμού που είναι φορέας όλων αυτών των ασθενειών.

Αυτή είναι η κοινή συνιστώσα κάθε έκφρασης του ρομαντικού ανορθολογισμού. Θρησκευτικού και κοσμικού. «Οπισθεν ολοταχώς» διακήρυττε ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, τη χαμένη ενότητα Θεού κι ανθρώπων επιχείρησαν να αποκαταστήσουν οι Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν, «οδυνηρά όμορφο» ονόμαζε τον κόσμο του 1800 ο οικολόγος Τζέιμς Λάβλοκ –τότε που υπήρχε η ενότητα των ανθρώπων με την Γαία. Το αστείο είναι ότι η θεωρία της Γαίας ως ζωντανού οργανισμού, που ανέπτυξε ο Λάβλοκ, δεν είναι καινούργια. Στο έργο του «Φιλοσοφία της Φύσης» (1797) ο Γερμανός ρομαντικός Φρίντριχ Σέλινγκ περιγράφει το σύμπαν ως ζωντανό οργανισμό που συμπεριφέρεται με συγκεκριμένη στοχοθεσία. Μπορούμε να μαντέψουμε ποιος είναι το ενοχλητικό τσιμπούρι σ’ αυτόν τον ζωντανό οργανισμό που ονομάζεται σύμπαν ή Γαία. Φυσικά ο δυτικός άνθρωπος, ο οποίος θέλει να τιθασεύσει προς όφελός του τη φύση, να την εκτρέψει από τη συγκεκριμένη στόχευση, με αποτέλεσμα κάποια στιγμή στο άμεσο μέλλον να αντιμετωπίσει τη νέμεση.

Κατά τους Buruma και Margalit το «δυτικιστικό» λεξιλόγιο παραμένει αναλλοίωτο από την εποχή του ρομαντισμού για να προσδιορίσει το καλό και το κακό. Το «οργανικό» είναι η καλή λέξη και το «μηχανικό» είναι η κακή λέξη. «Το οργανικό πνεύμα επιτρέπει στα άτομα να γίνουν ένα με τον εαυτό τους, ένα με τους άλλους (την κοινότητα), ένα με τη φύση ή ένα με τον Θεό» (διαλέγετε και παίρνετε, ανάλογα με τις εκφάνσεις του αντιδιαφωτισμού).

«Υπήρξε η κοινή ρομαντική εκδοχή ότι η υπερβολική δόση ορθολογισμού προκαλούσε την τελική αποσάθρωση αυτού που κάποτε ήταν ο ζωτικός οργανισμός της Δύσης. Ο ρασιοναλισμός θεωρείται δυτική ασθένεια: εξυπνάδα δίχως σοφία» (η σοφία θεωρείται χαρακτηριστικό όλων των προηγούμενων πολιτισμών). Κατά τους ρομαντικούς κάθε εποχής και δόγματος «το δυτικό πνεύμα μπορεί να κατακτήσει την οικονομική επιτυχία και να αναπτύξει οποιαδήποτε προηγμένη τεχνολογία, αλλά δεν είναι ικανό να προσεγγίσει το υψηλότερο νόημα της ζωής, γιατί στερείται πνευματικότητας και διακρίνεται από την αδυναμία του να κατανοήσει τον ανθρώπινο πόνο». Εκτός, δηλαδή, από τον «ανάλγητο νεοφιλελευθερισμό» έχουμε και τον «ανάλγητο διαφωτισμό».

Η αλήθεια είναι ότι η Δύση και ο πολιτισμός της έχει κατηγορηθεί για τα πάντα. Ακόμη και για την καταστροφή του πλανήτη (που θα έρθει). Εχει κατηγορηθεί για τη δουλεία, για την αποικιοκρατία, για τον ολοκληρωτισμό, για την περιβαλλοντική καταστροφή, για τη φτώχεια, αλλά και για τον πλούτο.

Η αλήθεια όμως επίσης είναι ότι η κριτική αυτή γίνεται με δυτικούς όρους. Οι θεωρίες αμφισβήτησης του δυτικού πολιτισμού γεννήθηκαν και φούντωσαν στη Δύση πριν μεταφυτευθούν σε άλλους πολιτισμούς για να πάρουν εκεί τα ιδιαίτερα, αλλά επιφανειακά τους χαρακτηριστικά. Δουλεία, για παράδειγμα, ανέπτυξαν όλες οι προ της βιομηχανικής επανάστασης κοινωνίες του κόσμου. Θεωρία κατά της δουλείας μόνο στη Δύση αναπτύχθηκε. Εκμετάλλευση υπήρχε και υπάρχει σε όλες τις κοινωνίες. Η πολεμική κατά της εκμετάλλευσης ξεκίνησε και άνθησε στη Δύση.

Το θετικό είναι ότι απέναντι σε όλη αυτήν την κριτική, άρχισε να αναπτύσσεται στη Δύση ένα άλλο πνευματικό ρεύμα που θα μπορούσε να έχει τον τίτλο «ώς εδώ». Δεν αποσιωπά τα προβλήματα, τα λάθη ή τα εγκλήματα της Δύσης, αλλά δεν αποσιωπά επίσης ότι ο δυτικός πολιτισμός υπήρξε ο πιο ευεργετικός πολιτισμός για τον άνθρωπο. Απελευθέρωσε λαούς από χρόνιες τυραννίες, διεύρυνε το προσδόκιμο ζωής, βελτίωσε την υλική ευημερία (ακόμη και στον Τρίτο Κόσμο), έδωσε στο ανθρώπινο ον υπόσταση. Είναι ο πολιτισμός που κρίνει αυστηρά –και κάποιες φορές άδικα– τον εαυτό του. Οχι με μεταφυσικά κριτήρια της θρυλούμενης «ενότητας του ανθρώπου με τη φύση, την κοινότητα, τον Θεό». (Αλήθεια πότε υπήρξε αυτή; Οταν λιθοβολούσαν τις μοιχούς, θανάτωναν τους υβριστές της εξουσίας, ή είχαν τα παιδιά και τις γυναίκες υποζύγια;) Αντιθέτως κρίνει τον εαυτό του με πραγματικούς όρους. Οι ανισότητες εντός των κοινωνιών ή διεθνικά είναι αντικείμενο μεγάλης συζήτησης εντός της Δύσης, αλλά μπορεί να γίνει: δεν συγκρίνει την άμετρο ευτυχία των παρελθόντων ανθρώπων, μετράει και κρίνει υπαρκτές παραμέτρους: σήμερα πεθαίνουν 61 παιδιά του Τρίτου Κόσμου στα χίλια, ενώ στη Δύση το ποσοστό αυτό είναι 5 τοις χιλίοις.

Eίναι δίκαιος, ελεύθερος, καλός ο δυτικός πολιτισμός; Οχι. Aλλά είναι το πιο δίκαιος, το πιο ελεύθερος και το πιο καλός απ’ όσους γνώρισε μέχρι σήμερα ο κόσμος. (Προσοχή! όχι σε σχέση με όσα ονειρευτήκαμε ή θελήσαμε να χτίσουμε, αλλά σε σχέση με όσα ζήσαμε και μπορούμε να συγκρίνουμε.) Εχει δε και τους μηχανισμούς να γίνει ακόμη πιο δίκαιος, ακόμη πιο ελεύθερος, ακόμη πιο καλός. Δεν τα καταφέρνει πάντα, αλλά ο αγώνας συνεχίζεται, και κυρίως: ο αγώνας επιτρέπεται.

Τα «φαιοκόκκινα μέτωπα»

«Ενα από τα πλέον περίεργα φαινόμενα της σύγχρονης περιόδου», γράφει στη «Γοητεία του Ανορθολογισμού», ο Richard Wolin, «είναι αναμφίβολα το γεγονός ότι η κληρονομιά του Διαφωτισμού δέχεται επιθέσεις όχι μόνο από τους συνήθεις υπόπτους της πολιτικής Δεξιάς, αλλά και από εκπροσώπους της ακαδημαϊκής Αριστεράς». Αυτό βέβαια δεν είναι νέο, ούτε περίεργο. «Η επιθυμία για υπέρβαση του δυτικού νεωτερισμού κατά τη δεκαετία του ’30 στην Ιαπωνία», αναφέρουν οι Buruma και Margalit, «υπήρξε έντονη τόσο στους κύκλους των μαρξιστών διανοουμένων, όσο και στους κύκλους των δεξιών σοβινιστών».

Με δεδομένο ότι η Αριστερά αποτελεί μια έκφραση του Διαφωτισμού το παράδοξο αυτό μόνο με ψυχολογικούς όρους μπορεί να ερμηνευτεί. Οποτε η Ιστορία δεν τους κάνει τη χάρη να κινηθεί στην τροχιά που κάποιοι προφητεύουν δεν αμφισβητούν το εποικοδόμημα της σκέψης τους, αλλά τα θεμέλια με αποτέλεσμα να υποκύπτουν στη «γοητεία του ανορθολογισμού».

Ιnfo

- Ian Buruma, Avishai Margalit «Δυτικισμός. Η Δύση στα μάτια των άλλων», εκδ. «Κριτική».

- Πασκάλ Μπρικνέρ «Η τυραννία της μεταμέλειας. Δοκίμιο πάνω στον δυτικό πολιτισμό», εκδ. Αστάρτη.

- Οριάνα Φαλάτσι «Οργή και περηφάνια», εκδ. Γκοβόστη.

- Richard Wolin, «Η γοητεία του ανορθολογισμού. Το ειδύλλιο της διανόησης με τον φασισμό. Από τον Νίτσε στον Μεταμοντερνισμό», εκδ. Πόλις